Сè поверојатна е нова светска криза. Рецесијата речиси сигурно ќе дојде и сите се надеваат дека ќе се избегне стагфлација.
Рецесија е забавување на економската активност во долг временски период, обично технички трае два квартали (половина година), но може да се прогласи по само неколку месеци. Невработеноста расте, бруто домашниот производ (БДП) опаѓа, индустриското производство опаѓа и помалку се продава во продавниците. Не мора да се исполнат сите услови во исто време, но често доаѓаат еден по друг, пишува index.hr.
Многу потешка ситуација е стагфлацијата, во која рецесијата е придружена со висок раст на цените во економијата, односно инфлација. Проблемот се јавува што политиките за борбата против високата инфлација истовремено ја влошуваат рецесијата, вклучително и невработеноста, а политиките за ублажување на рецесијата го влошуваат проблемот со инфлацијата. Безизлезна ситуација во која светот за среќа не се нашол од 70-тите години на минатиот век.
Во последно време се почесто се зборува дека е веројатна рецесија, а има и индикации дека ќе дојде до стагфлација. Постојат неколку макроекономски проблеми кои укажуваат на тоа.
Иако централните банки, Федералните резерви на САД (ФЕД), Европската централна банка (ЕЦБ) и Британската банка на Англија (БОЕ), повеќето од нив ги уверуваа политичарите, економистите и граѓаните во 2021 година дека нема да има инфлација, во 2022 година достигна историски нивоа.
Во мај, инфлацијата во САД беше 8,6 отсто во однос на истиот месец лани. Во однос на април, цените пораснале за 1 отсто, многу повеќе од очекуваното. Ова е највисоката стапка на инфлација во последните 40 години, од 1981 година.
Обединетото Кралство има стапка на инфлација од 9 отсто, исто така највисока во последните 40 години. Во Германија е 7,9, што е највисоко од почетокот на 1970-тите. Франција има највисока инфлација од средината на 1980-тите, Италија највисока од 1990-тите, итн.
Во ЕУ особено се погодени балтичките држави Естонија, Литванија и Летонија, со стапки на инфлација од 16 до 20 проценти. Дванаесет земји-членки на ЕУ во мај имаа стапка на инфлација од над 10 отсто, вклучувајќи ја и Хрватска.
Во Канада 6,8 отсто, во Мексико 7,65 отсто, во Бразил 11,73 отсто, во Чиле 11,5 отсто, во Аргентина 58 отсто, инфлацијата е проблем на Северна и Јужна Америка. Екстремно високата инфлација во Аргентина може да се игнорира бидејќи не е толку голема инфлација како дел од светскиот тренд, туку инфлација поради особено лошата економска политика со која земјата се „бори“ со децении.
И остатокот од светот има проблем со растот на цените: Индија (7 проценти), Австралија (7 проценти), Јужна Кореја (5,4 проценти), Јужна Африка (5,9 проценти), Египет (13,5 проценти), Русија (17 проценти) итн. Од месец во месец, високата инфлација се шири низ светот.
Ова главно беше поттикнато од порастот на цените на енергенсите (нафтата, гасот и електричната енергија) и храната. Иако многумина сметаат дека војната во Украина е виновна за растот на цените, факт е дека цените почнаа да растат многу пред неговото отсуство. Војната во Украина само долеа масло на огнот.
Забавување на светската економија
Во јуни 2021 година, Меѓународниот монетарен фонд (ММФ) процени дека светскиот БДП ќе порасне за 4,9 проценти во 2022 година. Веќе во јануари 2022 година беше ревидиран за 0,5 процентни поени пониско, на 4,4 отсто. Последната проценка од почетокот на јуни е дека растот на светскиот БДП во 2022 година ќе биде само 2,9 отсто.
Проценката за растот на БДП опаѓа во согласност со растот на стапката на инфлација, а во последниот извештај на ММФ се споменува и опасноста од стагфлација.
„Војната во Украина, блокадата во Кина, нарушувањата во светската трговија и ризикот од стагфлација го забавуваат растот. „На многу земји ќе им биде тешко да избегнат рецесија“, рече претседателот на Светска банка Дејвид Малпас.
Што е стагфлација?
Стагфлацијата е ситуација во која економијата истовремено е во рецесија, што значи дека невработеноста расте, а БДП опаѓа, а има висока инфлација, односно цените растат. Тоа е проблем бидејќи во спротивно политиките кои се користат за борба против рецесијата и невработеноста истовремено ја зголемуваат стапката на инфлација, односно растот на цените, а политиките што се користат за борба против инфлацијата ја зголемуваат невработеноста и го намалуваат растот на БДП.
Сегашната ситуација во светот многу потсетува на 70-тите, кога последен пат се појави проблемот со стагфлацијата. Растат цените на суровините, особено на енергенсите (нафтата, гасот и електричната енергија), на која претходи долг период на експанзивна монетарна политика, популарно наречена „печатење пари“.
Утеха можеби е што некои работи во економијата се подобри од 70-тите. Финансискиот систем е многу поотпорен, светот е помалку зависен од нафтата отколку пред 50 години (што не значи дека нафтата не е исклучително важна денес), постои заедничка валута во Европа, што значи дека земјите нема да се натпреваруваат во девалвација на националните валути.
Централните банки денес исто така имаат повеќе алатки за борба против стагфлацијата, но тоа е прашање на волја. Иако на хартија тие се понезависни во својата работа денес отколку во 1970-тите, бавниот одговор на инфлацијата е под знак прашалник. Зголемувањето на каматните стапки на централните банки, нужно ја забавува економијата.
Иако беше забележана инфлација кон средината на минатата година, таа до ноември беше негирана. Отпрвин се зборуваше дека нема да има голем пораст на инфлацијата, што се покажа како погрешно, па се тврдеше дека инфлацијата е само минлива, и тоа се покажа како погрешно, па стана „воглавно минлива“, но тоа исто така беше погрешно.
Европската централна банка (ЕЦБ) го препозна постоењето на висока инфлација најдоцна од сите големи централни банки и многу заостанува во борбата против неа. Американската ФЕД неколкупати оваа година ги зголеми референтните каматни стапки, како и британската BOE.
Дури во јули годинава ЕЦБ објави раст, за прв пат по 11 години, за само 25 базични поени (0,25 отсто). Американскиот ФЕД веќе двапати ја зголеми референтната каматна стапка годинава, на сегашните 1,75 отсто, а до крајот на годината би можела да биде и повисока од 3 отсто.
Централните банки ги зголемуваат референтните каматни стапки за да се борат против инфлацијата. По покачувањето на каматните стапки на централните банки, растат и каматните стапки кај банките и другите финансиски институции за граѓаните и компаниите, задолжувањето поскапува и евентуално помалку се троши.
Поради поскапото задолжување, компаниите помалку инвестираат, а граѓаните помалку трошат на долгорочни добра како автомобили и недвижнини. Вкупната економска активност опаѓа, што го намалува растот на БДП и ја зголемува невработеноста, но ја намалува инфлацијата.
Поентата е што фирмите и граѓаните трошат помалку, што ги намалува цените. Се создава „вештачка“ рецесија за борба против инфлацијата. Растот на невработеноста е прифатлива жртва за да се спречи растот на цените.
Што ако државата почне да дели пари?
Она што се обидува да се избегне е создавање услови за стагфлација, истовремено забавување на економијата (раст на невработеноста) и голем раст на цените. Зголемувањето на референтните каматни стапки е начинот на кој централните банки ја постигнуваат оваа цел.
Но, ако во исто време државата, односно фискалната политика, почне да дели „хеликоптерски пари“ на разни субвенции за инфлациски трошоци за граѓаните и фирмите, тогаш фискалната и монетарната економија се во судир. Првиот ја одржува инфлацијата во иднина со делење пари за да ги „покрие трошоците на инфлацијата“, а вториот се обидува да ја намали.
Токму така се случува состојба на стагфлација, економијата да паѓа поради растот на каматите, а во исто време и цените продолжуваат да растат бидејќи граѓаните продолжуваат да трошат како и досега бидејќи државата практично ја субвенционираше инфлацијата.
Приносите на државните обврзници растат од почетокот на годината. Тоа значи дека државите плаќаат сè поголема цена на долгот. До крајот на годината, приносите на обврзниците во повеќето земји од Северна Америка и ЕУ беа блиску до нула, но некои веќе се искачија на над 3 проценти.
За две пандемични години јавниот долг на државите значително се зголеми. Германија, фискално конзервативна, имаше долг од помалку од 60 отсто од БДП во 2019 година, а во 2021 година порасна на речиси 70 отсто. Дел од растот е поврзан со падот на БДП, но и долгот порасна во апсолутна вредност.
Долгот на САД е зголемен на историско ниво, иако дел од тој долг се однесува на долговите на различни државни институции и гранки на власт меѓусебно, па навистина е помал од прокламираните 120 проценти. Растот на јавниот долг – еден од изворите на инфлација.
Некогаш ниско задолжената Кина се искачи на речиси 70 отсто од јавниот долг во однос на БДП, додека во 2010 година изнесуваше само 34 отсто од БДП. Вкупниот долг на Кина, кој покрај јавниот долг ги вклучува и корпоративниот долг и долгот на домаќинствата, достигна исто ниво како и долгот на САД и еврозоната, мерено според нејзиниот удел во БДП.
Глобалниот раст на јавниот долг е еден од изворите на тековната висока инфлација, но добрата вест е дека високите нивоа на јавен долг сериозно ја ограничуваат способноста на земјите да продолжат со експанзивни фискални стимулации или да споделуваат пари со компаниите и граѓаните, што некои сугерираат дека ја ублажуваат инфлацијата, а всушност само би го продолжил и зголемувал.
