Нуклеарната централа Запорожје, во украинскиот град Енергодар, неодамна беше под силно гранатирање, додека Киев и Москва меѓусебно се обвинуваат за нападите.
Објектот е под руска окупација долго време, но украинските работници работат таму под лупа, додека Русите го користат Запорожје како „нуклеарен штит“ со претпоставка дека Украинците нема да се осмелат да нападнат со артилерија, за да не предизвикаат со експлозии радиоактивно истекување или дури и топење.
Она што ја прави оваа ситуација без преседан е природата на опасноста. Радиоактивниот облак од Запорожје би отишол таму каде што ќе го однесе ветерот – во Западна Европа, Блискиот Исток, Русија, Белорусија и на други места.
Додека тим од Меѓународната агенција за атомска енергија (IAEA) конечно пристигна во нуклеарната централа за да ја процени нуклеарната безбедност, се поставува прашањето што може или треба да направи меѓународната заедница.
Зошто Русија упорно го држи Запорожје?
Џејмс Ставридис, пензиониран адмирал на американската морнарица, поранешен врховен командант на НАТО, автор и колумнист на Блумберг, во написот со наслов „Може да се изврши притисок врз Путин да ги повлече војниците од украинската нуклеарна централа“, пишува дека Русија „упорно се држи“ до Запорожје поради три главни причини.
Прво, рускиот претседател Владимир Путин ја гледа стратешко лоцираната локација – блиску до фокусот на долгоочекуваната офанзива на Украина, фокусирана на регионот Керсон – како еден вид светилиште од кое неговите сили можат да извршат напади. Тој верува дека Украинците нема да ја бомбардираат локацијата со оглед на ризиците од радијација.
Второ, Путин ја користи ситуацијата за да ги заплаши Европејците, во суштина заканувајќи се со нуклеарна катастрофа како што беше кризата во Чернобил во 1986 година.
На крајот, тој сака да може да ја прекине електричната мрежа на Украина, рече Ставридис, додавајќи дека Запорожје обезбедува дури 20 отсто од електричната енергија во земјата.
На почетокот на август, претседателот на Енергоатом, Петро Котин, изјави дека руските сили во електраната ја спроведуваат програмата „Росатом“ чија цел е поврзување на Запорожје со електричната мрежа на Крим.
Ставридис истакна дека во случајот со Запорожје има неколку патишта до катастрофа.
Првиот би бил неуспехот безбедно да функционира фабриката. Мала грешка на работниците – што е малку веројатно – може да предизвика криза со системот за ладење и да доведе до пропаѓање. Друга очигледна загриженост би била дека борбите би можеле да го исклучат системот за ладење, кој бара електрична енергија, и да ги уништи резервните дизер генератори(кои може да останат без гориво). Конечно, артилериски оган може да погоди контејнери со истрошен ураниум на локацијата, создавајќи полокализирано, но сепак опасно ослободување на радијација.
Иако сме уверени дека не може да се случи целосна нуклеарна детонација, долгорочните ризици за луѓето и инфраструктурата се очигледни. Запорожје е навистина темпирана бомба, напиша Ставридис.
Како да се избегне катастрофа?
Најважно, според Ставридис, е дека меѓународната заедница мора да инсистира на сеопфатна проверка на реакторот. Токму мисијата на IAEA предводена од Рафаел Гроси пристигна во Украина. Таа е придружувана од тим претставници на Обединетите нации, кои обезбедуваат логистичка помош во однос на патувањето до нуклеарната централа и безбедноста.
Ставридис посочи дека за таква мисија треба да се размислува и за други локации во светот. Тоа е помалку итно, но има над 440 нуклеарни централи ширум светот, од кои некои се во политички нестабилни региони или подложни на природни катастрофи, рече тој.
Следниот чекор е комплициран, но клучен – демилитаризација на Запорожје и околината. Секоја нуклеарна операција во борбена зона мора да се третира според меѓународното право, слично на медицинска установа или религиозен центар – зона без удари и без окупација. За да се постигне ова, треба да се изврши притисок врз Русија да ја предаде фабриката на меѓународна мисија предводена од персоналот на ОН и IAEA. Логистичка поддршка може да обезбеди неутрална земја, можеби Индија, која управува со повеќе од 20 реактори, предложи Ставридис.
Тој оцени дека ќе биде тешко да се убеди Русија да го стори тоа, но дека може да се изврши дополнителен притисок врз неа, преку натамошна осуда во Генералното собрание на ОН и враќање на НАТО на контроверзната идеја за зона на забранети летови, барем ограничена на областа околу електраната. Кремљ постојано нагласува дека воспоставувањето зона на забранети летови над Украина е „црвена линија“ за Русија и дека тоа ќе го сфати како директно мешање на Западот во војната.
Неодамнешните преговори и договорот меѓу Русија и Украина со посредство на Турција и ОН доведоа до реекспорт на украинско жито од пристаништата на Црното Море за да се осигура дека недостигот на храна нема да доведе до глобални немири. Избегнувањето на потенцијална катастрофа од масовното ослободување на нуклеарно зрачење е барем исто толку важно, заклучи Ставридис.
