На Велигден, 26 април, 1992-та Македонија монетарно се осамостои, беше воведена новата валута, најпрвин како вредносни бонови, а една година подоцна и како Денар. За 24 години денарот имаше само една девалвација, во 1997-та. Сепак, се погласни се шпекулациите дека е можна нова поради политичката криза…
Подготовки во најстрога тајност
Денарот беше воведен на 26-ти април, Велигден, 1992-та. Подготовките за монетарно осамостојување започнале веднаш по прогласувањето на независноста на 8-ми Септември 1991-та. Целиот процес се држел во најстрога тајност.
Било проценето дека новата валута мора да биде воведена што поскоро поради хиперинфлацијата која била присутна во СФР Југославија во тоа време. Сепак, предвид морале да бидат земени и повеќе фактори кои го отежнувале процесот: ниските девизни резерви, стравот од реакција од Србија и од меѓународната заедница, а целата ситуација дополнително ја компликувало и присуството на ЈНА која се уште не била повлечена од Македонија.
Била формирана посебна Комисија за монетарен систем која ги координирала активностите кои официјално започнале со одлука на експертската Влада од 19-ти декември 1991. Народната банка била овластена да започне со изработка на вредносни бонови како привремено платежно средство. Речиси 30 милиони единици биле отпечатени во „11 Октомври“ Прилеп во апоени од 10, 25, 50, 100, 500 и од 1.000. Заради ефектите на хиперинфлацијата подоцна биле отпечатени и од 5.000 и 10.000 единици.
Поради кусото време за изработка било одлучено сите бонови да имаат ист дизајн, да се разликуваат само по боите. Основен мотив на предната страна бил Македониумот во Крушево, а на задната тутуноберачите.
Боновите биле отпечатени пред да биде донесена одлуката за името на новата валута, па на нив никаде не пишувало „денар“, стоела само вредноста.
„Република Македонија воведува сопствена парична единица што ќе го носи името денар и еве задоволство ми е да видите како тие парични единици се печатени. Нека ни е честито“ – со овие зборови првиот премиер во независна Македонија, Никола Кљусев, ги презентираше новите пари пред пратениците и пред целата јавност на Велигден 1992-та.
Истиот ден биле донесени Законот за Народна банка на Македонија, Законот за парична единица и за нејзина употреба. Следниот ден започнала замената на југословенските динари со македонскиот денар во сооднос 1 спрема 1, а целиот процес заврши за три дена.
Југословенските динари дефинитивно престануваат да важат како платежно средство на 29 април , а кованите пари од 1, 2 и од 5 динари остануваат во оптек уште една година.
Како денарот го добил своето име?
Пеон, Статер, Лав, Македонски динар. Ова биле главните предлози за името на новата македонска валута пред да биде донесена одлуката таа да биде именувана како Денар.
Предлогот дошол од Македонската академија на науките и уметностите (МАНУ) поточно од академик Петар Илиевски.
„Називот пари најчесто се зајмува од други јазици. Во античка Македонија биле ковани пари, главно, со грчки називи, статер, драхма, обол и друго. Во времето кога Словените се населиле на Балканскиот Полуостров, Македонија била римска провинција и се употребувале римски пари. Основен назив на тие монети бил ‘денариус’, латински збор изведен од дистрибутивниот број ‘дени’ по десет и ‘декм’, сесловенски збор за десет. Називот ‘денариус’ продолжил да се употребува. Следејќи ја традицијата во употребата на назив на пари, има резон да се задржи едната или другата форма де / инар. Сметам дека денар повеќе одговара“. Ова е писменото образложение кое академик Илиевски го доставил до надлежните институции.
Името било одбрано само три дена пред презентацијата на боновите па затоа и на нив не пишувало „денар“ туку стоела само нивната вредност.
Останатите предлози биле отфрлени – Пеон, според името на исчезнатиот народ Пеони што живеел на овие простори; Статер, грчки назив под кој и повеќе антички македонски владетели ковале монети; Лав, животно кое е еден од симболите на Македонија, Македонски динар, работното име под кое се објавувала целата операција.
Замена на боновите со банкноти – конечно воведување на денарот
Речиси веднаш по пуштањето во оптек на вредносните бонови започнуваат и подготовките за воведување на првата стандардизирана емисија на македонски денари односно на банкноти од 10, 20, 50, 100 и од 500 денари и монети со вредност од 50 дени и од 1, 2 и од 5 денари.
Кон крајот на 1992-та бил распишан конкурс за изработка на новите пари. Од авторите било побарано да достават идејни решенија за шест апоени, и тоа во две варијанти: една, со ликови од историјата на Македонија и втора, со симболи на државноста, историјата, културата, природата и општествените одлики на Македонија.
На конкурсот пристигнале осум понуди, од кои четири не ги исполниле техничките и формалните барања.
НБРМ и претседателот биле со став да не се прифатат идејните решенија со ликови до историјата на Македонија за да се избегне јавна полемика и реакција на малцинствата околу тоа кои историски великани да се стават на парите. Била одбрана варијантата со симболи на македонската државност, култура и природа.
Првата емисија е печатена во „11 Октомври” од Прилеп, а монетите се изработени во фабриката „Сувенир” од Самоков.
Процесот на замена на вредносните бонови со македонски денари трае до 10-ти мај 1993-та, а на 7-ми мај била донесена одлука со која еден денар вреди 100 дотогашни вредносни бонови со цел да се изврши прилагодување поради повеќегодишната инфлација.
Сегашниот изглед на денарите е непроменет од 1996-та
Сегашниот изглед на денарот е воведен на 8-ми Септември 1996-та, на петгодишнината од македонската независност.
Банкнотите со помала деноминација, 10, 50 и 100 денари се печатени во Република Македонија, додека банкнотите со деноминации од 500, 1000 и 5000 денари се печатени во Обединетото Кралство.
Сегашните македонски банкноти содржат повеќе заштитни елементи како што се воден печат, заштитен конец, скриена слика, микро текст, двоен пасер и оптички променлива боја.
Банкнотите имаат симболи и претстави кои го изразуваат културно историското наследство на Македонија, а идејното решение е на ликовниот уметник Билјана Унковска избрано на јавен конкурс.
Наскоро нови банкноти од 200 и од 2.000 денари
НБРМ воведува нови банкноти, од 200 и од 2.000 денари. Тие ќе почнат да се печатат наскоро, а веќе на крајот на оваа или на почетокот на наредната година ќе бидат пуштени во промет.
Народната Банка (НБРМ) ги привршува подготовките за воведување на новите апоени од македонскиот денар. Ќе бидат испечатени по 10 милиони парчиња од двете вредности.
„Избрана е печатарска компанија со која веќе е потпишан договор. Банкнотите ќе бидат соодветно заштитени. Согласно досегашната динамика, се очекува новите банкноти да бидат пуштени во оптек кон крајот на 2016 година или почетокот на 2017 година, по донесувањето на соодветна одлука за пуштање во оптек. Воведувањето на новите апоени е резултат на спроведени сеопфатни анализи врз основа на кои е утврдено дека со новите банкноти во апоени од 2.000 и 200 денари ќе се изврши ребалансирање на постојната апоенска структура и ќе се ублажи разликата која постои во моментов меѓу две последователни деноминации“ велат од НБРМ.
Дизајнот за новите банкноти беше избран пред повеќе од една година преку јавниот конкурс што го спроведе Народната Банка. Двесте денарката од едната страна ќе има релјеф со виничките теракотни икони, а од другата елементи од челната фасада на Шарената џамија во Тетово. Две илјадарката од едната страна ќе има македонска невестинска носија од Прилепско Поле, а на другата декорација од внатрешна страна на позлатен сад.
Автор на идејното решение е графичкиот дизајнер Ласко Џуровски.
„Решенијата се инспирирани од пребогатата ризница на македонското културно богатство, согласно со пропозициите на конкурсот со кои се бараше од авторите своите решенија да ги вклопат во постојниот дизајн на банкнотите во оптек“, објаснуваше Џуровски по завршувањето на конкурост.
Парите ќе се печатат на специјална хартија во бела боја, со вграден воден печат, заштитна испрекината нитка со впишан текст НБРМ, видливи и невидливи влакна кои рефлектираат во жолта, сина и зелена боја под дејство на ултравиолетови зраци, како и зајакнати рабови против физички оштетувања.
Колку денари има во оптек, каде исчезнаа пет илјадарките?
Обичниот човек можеби и има заборавено дека постои банкнота од 5.000 денари. Ова не е ни чудно ако се земе предвид дека во оптек има само 60.886 парчиња чија вкупна вредност изнесува 304.430.000 денари. Ова го покажуваат податоците на НБРМ заклучно со крајот на минатата година.
Според истите податоци најчеста банкнота во земјава е десет денарката, има над 27 милиони парчиња. На второ место е илјада денарката со над 23 милиони парчиња, па стотката со над 14 милиони, петстотката со 10 милиони и педесет денарката со нешто под 4 милиони парчиња.
Кај монетите, најбројни се оние од еден денар, над 88 милиони, од два денари има 57 милиони парчиња, од 5 денари 33 милиони, од 10 денари 25 милиони и од 50 денари 6 милиони.
Кај вредноста од 50 денари, Народната Банка во оптек има пуштено повеќе монети од банкноти односно има над 6 милиони ковани педесет денарки и речиси 4 милиони отпечатени.
Кај вредноста од 10 денари соодносот е речиси ист, 27 милиони печатени и 25 милиони ковани.
Во извештајот на НБРМ стои и дека во оптек се уште има 3.941.198 монети од половина денар односно од 50 дени, но тие официјално беа повлечени на 1 јануари 2013-та.
Овие монети и претходно беа ректи, нивното првото издание од 1993-та од едната страна имаше стилизирано 16-крако сонце, а од другата галеб во лет.
Вкупната сума на сите пари во оптек, ковани и печатени изнесува 31 милијарда 950 милиони и 962 илјади денари односно 519 милиони и 527 илјади евра.
Сепак, вкупната количина на денари е поголема, овде влегуваат само реалните отпечатени пари, а не и електронските кои постојат на банкарските сметки.
Народната банка речиси постојано печати нови за да ги замени оштетените пари
Секоја година милиони оштетени банкноти завршуваат во машините за уништување на НБРМ. Тие се заменуваат со нови, свежо отпечатени.
Најчесто страдаат десет денарките и педесет денарките, па затоа почнаа да се заменуваат со монети односно ковани и потрајни пари.
Граѓаните што имаат оштетени банкноти можат да ги заменат во која било деловна банка, а тие потоа се префрлаат во Народната банка која ги заменува.
Најголем дел од банките наплаќаат провизија за замена на оштетени банкноти. Провизијата се утврдува на самото место и се зависи од процената, односно колку е уништена банкнотата. Најчесто изнесува од 5 до 10% од вредноста на оштетената банкнота што се заменува.
За оштетени пари се сметаат книжните пари на кои преостаната површина изнесува повеќе од 60 отсто и имаат барем една неоштетена (видлива) нумеричка ознака (сериски број на банкнотата).
Од Народната банка не даваат информација колку банкноти годишно од се уништуваат, тој податок бил класифициран и не претставувал информација од јавен карактер.
Јавно објавените информации од пред неколку години укажуваат дека годишно се уништувале и над 20 милиони банкноти, кои биле неупотребливи поради изабеност, излижаност и излитеност. Само во периодот 1996 до 2005 година биле уништени 140 милиони банкноти од македонскиот денар.
Замената на оштетените банкноти е регулирана во Законот за Народната банка.
„Народната банка може да одбие да замени книжни и ковани пари ако нивниот дизајн е оштетен, разобличен или перфориран или ако повеќе од 40 отсто од нивната површина недостасува. Овие книжни и ковани пари се повлекуваат или уништуваат без надоместок за сопственикот, освен ако постои доказ дека деловите што недостасуваат се целосно уништени, па тогаш Народната банка одобрува целосен или делумен надоместок. Народната банка не дава надоместок за книжни или ковани пари што се изгубени, украдени или целосно уништени. А може да конфискува без надоместок книжни или ковани пари чиј надворешен изглед е сменет, особено книжни или ковани пари на кои е пишувано, кои се боени, на кои има печати или перфорации или кои се премачкани со леплива материја“, пишува во законот.
НБРМ: денарот е и ќе остане стабилен
Политичката криза добива на интензитет, а со тоа се зголемува и нејзиното влијание врз економијата. Се погласни се шпекулациите за можна девалвација или инфлација. Надлежните уверуваат – денарот е стабилен, банките ликвидни, а така ќе остане и во иднина.
Денарот ќе остане стабилен и де факто врзан за еврото, вели првиот човек на Народната Банка (НБРМ). Според Димитар Богов механизмот за одржување рамнотежа на девизниот курс и стабилност на цените е добро поставен и не се можни големи отстапувања.
„Тоа се само шпекулации, целосно неосновани. Јас би им порачал на сите граѓани, на сите бизниси воопшто да не ги земаат за сериозно таквите шпекулации. Секој оној што го кажува тоа, или нема доволно информации или пак лаже“, вели гувернерот на НБРМ, Димитар Богов.
За 24 години само една девалвација на денарот
Последната девалвација се случи во 97-та кога преку ноќ денарот изгуби повеќе од 16.1% од својата вредност – германската марка поскапи од 27 на 31 денар. Оттогаш земјава води политика на ниска инфлација и стабилен курс на денарот. Националната валута е врзана за еврото и тоа на позиција од 61, 5 денари за едно евро.
„Македонија 19 години има стабилен курс на денарот. Во овие 19 години бевме соочени и со многу поголеми предизвици од овие сега, така што укажавме дека Народната Банка има капацитети и може да испорача ценовна стабилност, стабилност на курсот на денарот и сигурност на банкарскиот систем. Така што не треба да има загриженост околу ова, не треба да се верува на шпекулациите. Значи инфлацијата во Македонија останува многу ниска, курсот на денарот останува стабилен, банките остануваат најсигурно место за штедење“, вели Богов.
К. Н.
