Според најновите проценки на Светската здравствена организација и Меѓународната агенција за истражување на ракот, инциденцата на малигни заболувања во светот се зголемила на 19,3 милиони луѓе, а 9,9 милиони смртни случаи од сите локализации на малигни тумори се регистрирани во 2020 година.
Во текот на својот живот, секој петти маж и секоја шеста жена ќе развијат рак, а секој осми маж и една од единаесет жени ќе умре од некоја форма на малигнитет.
Зголеменото оптоварување на ракот е резултат на повеќе фактори, од кои најзначајни се вкупниот раст на населението и зголемениот животен век, но и промените во зачестеноста на одредени фактори на ризик од рак поврзани со социјалниот и економскиот развој. Пример се земјите со брз економски развој, каде што во минатото најчести беа малигните тумори кои произлегуваат од инфекција.
Сега во овие земји се почесто се јавуваат оние видови малигни заболувања кои се поврзани со начинот на живот и кои се почести во индустриски развиените земји. Од друга страна, превентивните програми во развиените земји доведоа до значително намалување на стапките на инциденца на некои локализации на рак, како што е ракот на белите дробови (на пример, кај мажите во Северна Европа и Северна Америка) и ракот на грлото на матката.
Глобалното оптеретување на ракот во светот
Според проценките во 2020 година, речиси половина од новите случаи на малигни заболувања и близу две третини од смртните случаи од рак во светот се регистрирани во Азија. Ова делумно е последица на фактот што повеќе од 60% од светското население живее на овој континент.
Во Европа, која сочинува само 9,0% од светската популација, регистрирани се 22,8% од новите случаи на рак и 19,6% од смртните случаи од малигни заболувања. За разлика од Европа, во Америка, која сочинува 13,3% од светското население, регистрирани се 20,9% новозаболени и 14,2% смртни случаи од рак.
За разлика од другите континенти, поголем процент на смртни случаи од рак во споредба со процентот на новодијагностицирани случаи е регистриран во Азија (58,3%; 49,3%) и Африка (7,1%; 5,7%), што може да се припише во врска со поголемото учество на одредени локализации на рак кои имаат полоша прогноза, слабо преживување и со фактот дека во многу земји во Азија и Африка има ограничен пристап до здравствена заштита и навремена дијагноза и третман.
Водечки локации на рак во светот
Ракот на белите дробови, ракот на дојката и ракот на дебелото црево се водечките локализации на ракот во морбидитет и морталитет. Заедно, овие три типа на рак претставуваат една третина од сите нови случаи и смртни случаи од рак во светот.
Ракот на белите дробови е најчесто дијагностициран карцином кај мажите и сочинува 14,3% од сите нови случаи на рак и 21,5% од сите смртни случаи од рак кај мажите. Потоа следи ракот на простата (14,1%) и колоректалниот карцином (10,6%).
Ракот на дојката е најчесто дијагностициран малигнен тумор кај жените (со 24,5% од сите новодијагностицирани случаи на рак) и водечка причина за смрт од рак кај жените (15,5%), проследено со рак на белите дробови (13,7%) и рак на дебелото црево (9,5%).
Превенција и рано откривање
Превенцијата на малигните заболувања има огромен јавно-здравствен потенцијал и е најефективниот пристап во контролата на малигните заболувања, бидејќи приближно две третини од факторите на ризик одговорни за појавата на ракот можат да бидат под влијание, промена или целосно елиминирање.
Дури 40% од малигните заболувања можат да се избегнат со едноставни мерки: престанок со пушење, ограничено консумирање алкохол, избегнување прекумерно изложување на сонце, одржување на просечна тежина со јадење здрава храна, вежбање и заштита од инфекции кои можат да прераснат во рак.
Околу 30% од сите смртни случаи од малигни заболувања се јавуваат како резултат на пушење тутун, вишок телесна тежина, неправилна исхрана, недоволна физичка активност и консумирање алкохол, а повеќе од 80% од сите малигни заболувања може да бидат под влијание со модифицирање и елиминирање на овие фактори на ризик.
Пушењето тутун како единствен фактор на ризик е одговорен за секој трет случај на рак и докажано е дека 80 до 85% од ракот на белите дробови се предизвикани од пушењето. Покрај ракот на белите дробови, пушењето е одговорно за развој на рак на усната шуплина, оро и хипофаринкс, гркланот и хранопроводникот, а е дополнителен ризик фактор за развој на рак на мочниот меур, бубрезите, панкреасот и грлото на матката.
Прекумерната тежина и дебелината го зголемуваат ризикот од рак на матка, рак на дебелото црево, рак на дојка (кај жени во менопауза) и рак на простата кај мажите.
Тешко е да се процени изолираниот придонес на физичката неактивност како фактор на ризик во развојот на малигните тумори. Физичката активност и урамнотежената исхрана се мерки за спречување на ракот на дебелото црево, дојката и простатата.
Здравствената анкета овозможува проценка на физичката активност поврзана со работните активности, превозот/движењето до работа и онаа извршена во слободно време.
Консумацијата на алкохол го зголемува ризикот од рак на устата, грлото, дојката, дебелото црево и црниот дроб. Луѓето кои пијат околу 1 литар вино или 2 литри пиво дневно имаат четири или шест пати поголем ризик од развој на рак на органите за варење отколку луѓето кои повремено или никогаш не консумираат алкохол.
Секое прекумерно изложување на сончева светлина или вештачки извори на светлина, како солариум, го зголемува ризикот од сите видови на рак на кожата. Ефектот на канцерогените во животната и работната средина се јавува по подолг латентен период, кој трае од пет до 40 години, што е просечното време што е потребно за нормална клетка да се трансформира во малигна клетка.
Еден од десет случаи на рак се должи на инфекција и речиси 22% од смртните случаи од рак во земјите во развој и 6% во развиените земји се должат на хронична инфекција.
Рано откривање
Новите упатства од Светската здравствена организација (СЗО) имаат за цел да ги подобрат шансите за преживување на луѓето кои живеат со рак, насочувајќи ги здравствените услуги да се фокусираат на рана дијагноза и третман на болеста. Еден од проблемите е што многу случаи на рак се откриваат предоцна. Дури и во земјите со развиени здравствени услуги, многу случаи на рак се откриваат во напредна фаза кога успешното лекување е потешко.
Раното откривање на ракот во голема мера ги намалува трошоците за лекување на оваа болест, а самиот третман го прави поефективен и поуспешен. Студиите спроведени во високо развиените земји покажаа дека третманот на пациентите со рак кај кои болеста е рано откриена е два до четири пати поевтин во споредба со третманот на луѓето кај кои ракот е откриен во напредна фаза на болеста.
Според СЗО, трошоците за лекување на ракот се помали доколку болеста се открие навреме. Вкупните економски трошоци за лекување годишно во просек изнесуваат 1,16 милијарди американски долари.
Исто така, многу е важно да се бориме против митовите, дезинформациите и заблудите во врска со малигните заболувања, бидејќи одложувањето и/или избегнувањето на раното откривање, соодветен третман и грижа доведува до полоши здравствени резултати. Неопходно е да се зајакне целата заедница, за да се создаде јавно мислење против дискриминација на лицата заболени од малигни заболувања, како на работното место, така и во здравствениот систем, како и во целото општество.
