Непријавената работа, плаќањата „на рака“ и сивата економија се болка во вратот на секоја држава, но во Македонија тие веќе одамна не се исклучок – туку правило.
Иако институциите со години наназад тврдат дека преземаат мерки за сузбивање на ваквите практики, бројките и реалноста на теренот зборуваат поинаку: сè уште илјадници граѓани работат без договор, без придонеси и без никаква социјална сигурност, а државната каса губи милиони евра годишно.
Според економистите, проценетата загуба од сивата економија се движи меѓу 20 и 30 отсто од БДП. Тоа би значело дека државата годишно губи од 2 до 3 милијарди евра, кои наместо во буџетот, остануваат „под маса“. Тоа се пари што не одат за образование, здравство, патишта или пензии, туку завршуваат како „чиста заработка“ за газди кои не плаќаат ни даноци ни придонеси.
„Работам веќе седум години како келнер, но договор немам. Газдата ми дава 28.000 денари на рака, и тоа секој месец на различен датум. Ако се разболам – сам си плаќам. Ако има инспекција – ме кријат во магацин“, раскажува 24-годишен велешанец, кој бараше да му не го објавиме името.
Неговата приказна, вели, не е исклучок туку „стандард“.
И во градежниот сектор ситуацијата е слична. Работниците често работат на високи температури, без заштита, а без ниту еден ден работен стаж.
„На хартија имам две години работа, а во реалност – работам 10 години. Немам здравствено, немам кредит, немам иднина“, вели Арбен од Куманово, градежен работник.
Од Управата за јавни приходи брифираат дека редовно вршат контроли, но дека недостигот на инспектори и ограничените ресурси се сериозна пречка.
Експертите предлагаат системски решенија – дигитализација на плаќањата, олеснување на процесот за вработување, како и построги казни за оние што вработуваат на црно.
„Додека државата не покаже вистинска волја да го искорени овој проблем, ќе продолжиме да живееме во економија на доверба, каде што договорот со ракување вреди повеќе од писмен договор“, велат експертите.
Сивата економија не е само проблем на фискалниот систем – таа е показател за недовербата во институциите, несигурноста во правниот поредок и отсуството на вистинска социјална заштита.
А додека платите се исплаќаат во плико, а договорите собираат прашина во фиоките – државата губи. Но и граѓаните. Особено оние кои еден ден ќе останат без пензија.
Б.З.М.
