Кога во домашната јавност се зборува за кинеската економија, во фокусот на разговорот обично се екстремно високите стапки на раст што земјата ги имаше во последните четири децении. Тоа не е без причина – неговиот бруто домашен производ (БДП) по жител се зголеми за повеќе од 40 пати во периодот од 1980 година до денес – од околу 300 на речиси 13.000 американски долари. Темпото на раст што го постигна Кина во овој период несомнено претставува извонреден подвиг.
Сепак, збирните показатели како што е БДП ја кријат другата страна на медалот, имено еден од процесите што ги придружуваа овие импозантни стапки на раст, имено силно зголемување на социјалната нееднаквост.
И двата процеса – забрзаниот раст на економијата и социјалното раслојување – започнаа приближно во исто време, односно во текот на осумдесетите, кога економските реформи спроведени на крајот на седумдесеттите постепено добиваа на интензитет. Кога станува збор за бруто домашниот производ, Кина во периодот од 1980 до 2010 година остварила стапки на раст од околу 10% во просек, а во периодот 2011-2020 година околу 7%. Од друга страна, паралелно со БДП, се зголеми и нееднаквоста во приходите и богатството.
Во раните 1980-ти, Кина имаше релативно ниско ниво на нееднаквост, што беше типично за социјалистичките земји. Во тоа време во Кина, првите 10% од поединците со најголем приход заработија околу 28% од вкупниот приход, додека овој удел денес се зголеми на 40%. Силен скок во истиот период забележаа и „топ 1%“, бидејќи нивното учество во вкупниот приход се зголеми од околу 6,5% во 1980 година на речиси 14% во 2023 година.
Овде, прво треба да се истакне дека социјалната стратификација не е невообичаена појава во процесите на либерализација на пазарот, која беше клучна компонента на кинеските реформи и даде важен придонес за високите стапки на раст. На пример, земјите од Централна и Источна Европа, исто така, забележаа зголемување на нееднаквоста за време на транзицијата. Сепак, треба да се има предвид и дека по правило тие од транзицијата излегоа со значително пониски нивоа на нееднаквост од Кина.
Имајќи предвид дека ваквото нагло зголемување на нееднаквоста во Кина не беше неизбежно, таа фрла поинаква светлина врз нејзините импресивни стапки на раст од 1980 година наваму. Иако тие несомнено претставуваат подвиг на кинеската економска политика, останува прашањето на кого и зошто имаа несразмерна корист. Со други зборови, треба да се размисли колку оваа висока нееднаквост е одраз на разликите во напорите и иновациите и колку е последица на политичките и партиските врски.
Ова прашање станува уште поважно со оглед на состојбата на владеењето на правото во Кина. Истражувањето на Светска банка укажува на прилично лош квалитет на институциите во оваа земја, особено во периодите кога Кина бележеше највисоки стапки на раст. Во последниве години има подобрување во доменот на владеењето на правото, но и покрај тоа, Кина сè уште е рангирана меѓу земјите со релативно слаб успех во таа област.
Растечката нееднаквост – растечки проблем
Зголемената нееднаквост во Кина се заканува да стане се поголем проблем во наредните години. Досега оние на дното на скалата можеа да се задоволат со помал дел од колачот поради брзиот раст на приходите, без разлика што некој друг добива (несразмерно) повеќе. Сепак, ерата на двоцифрени стапки на раст во Кина сега се чини дека е завршена. Според сите сметки, ефектите од ова забавување ќе ги почувствуваат најпрвин оние кои традиционално имаат полошо во распределбата на социјалните приходи, бидејќи нивните приходи сега ќе се зголемуваат побавно од порано или дури и ќе стагнираат, што може да биде причина за нивното (оправдано ) незадоволство.
Првите знаци на забавување се веќе на хоризонтот. Во 2023 и 2024 година, Кина постигна стапки на раст од околу 5%, што е под просекот од претходната деценија. Во исто време, претстојниот период носи нови ризици – меѓу другото, можност за ескалација на царинската војна со САД по доаѓањето на власт на Трамп. Дополнително, прогнозите на ММФ за следниот петгодишен период веќе предвидуваат дополнително забавување на економскиот раст во Кина на под 4% годишно.
Како Кина ќе се справи со новите предизвици останува да се види. Досега успеа да најде ефективни рецепти за раст и затоа најновите податоци и прогнози за следниот период не се дефинитивен доказ дека Кина нема да може да направи пресврт во однос на најновите трендови. Сепак, на сегашното ниво на развој, ова ќе претставува многу поголем предизвик бидејќи се помалку ќе може да смета на т.н. ефектот на фаќање, благодарение на кој помалку развиените земји, по правило, постигнуваат повисоки стапки на раст затоа што можат да ги имплементираат веќе достапните знаења и технологии од развиените земји, наместо сами да ги развиваат.
Останува да се види и дали и како Кина ќе се справи со социјалната нееднаквост. Како што изгледа, нејзината владејачка елита досега не го рангираше овој проблем меѓу своите приоритети, поради што алатките за негово решавање останаа ограничени. Нискиот капацитет на кинеската држава за прераспределба на доходот преку политики кои ги пренасочуваат парите кон посиромашните делови на општеството, како што се попрогресивните форми на оданочување (повисоки даночни стапки за богатите) и повисоките распределби за мерките за социјална заштита, зборува за овие недостатоци. Во овој домен Кина значително заостанува зад европските земји. Вклучувањето на пошироките општествени слоеви во политичкиот процес може да обезбеди опашка за егалитарните политики, но барем засега не се чини дека кинеската комунистичка партија ќе се откаже од својот политички монопол.
